نبیسۆک: ناسر بُلئیدئیی
بلۆچی اهدی شائرانی مزنێن هکّے مئے گردنا هست. آیان بلۆچی دپتر و آ وهدیگێن دۆد و ربێدگ و همے دابا رئوایت په ما مڈّی اشتگ‌اَنت، اے مڈّی مارا پێشَ دارنت که مئے پێشیگێنان چۆن زند گوازێنتگ، چۆنکا گۆن زندمانئے هر دابێن اَڑان ڈیکّش وارتگ و دچار کپتگ‌اَنت.
مان اے شئیران بلۆچ جنێن وتا تهر تهرێن وڑ و دابان پێشَ دارنت. زَهم‌جنێن بانَلی، آشک‌سَرێن هانی، مالدارێن گئوهر، پَهکێن اشرپی مهناز، دۆدا و میر کمبرئے مهربانێن مات. گۆن اے سجّهێن کسّهانی آرگا، په بلۆچ وانۆک و اشکنۆکان شائران هاسێن کلئو و لێکه گۆن بوتگ.
چه اشان پێش دارگ بوتگ که بلۆچ جنێن په بلۆچی دۆد و ربێدگئے دێمپانیا گۆن وتی مردێنان همکۆپگ بوتگ‌اَنت. آ چه لۆگا در کپتگ و زندمانئے هر رۆچیگێن سُر و پُران، چۆ مردێنان گلاێش بوتگ‌اَنت. مان کِشت و کِشار و مالانی دارگا آ نه تهنا گۆن مردێنان هۆر، چه آیان چُست و چابکُتر هم بوتگ.
مان اے نبشتانکا جهد کنگَ بیت، تانکه پێش دارگ ببیت که بلۆچی اهدی شائران بلۆچ جنێن کجام وڑێا وتی شئیرانی تها آورتگ‌اَنت و جنێنا چۆنێن بستارے مان اهدی بلۆچئے راجمانی زندمانا بوتگ.
هما اهدی دئوران که بلۆچستان سرسبز و آییئے کۆه و دشت و هر کُچّ شکررێچ بوتگ‌اَنت، بلۆچ مردێن که اَسپ سواری و جنگئے هێل گرگ بهرے چه آیانی زندمانا بوتگ، په شکارانی شادهان دایما کۆه و دشتان وتی اسپان تاچێنگا بوتگ‌اَنت و چه جنگ و شکاران په وتی مێتگ و هنکێنان آیانی واترّی گۆن وشّی و شادهی بوتگ و چه وتی جنێنانی نێمگا امباز کنگ بوتگ‌اَنت. اشانی دۆست چه وتی لۆگان در آتکگ و وتی جۆدش وشّاتک کرتگ‌اَنت، چۆ که مان گوهرامئے شگانئے شئیرا شائر چه آییئے زبانا گوَشیت:
رِند چه شکارانی شادهان آتکن
گۆن گورانڈانی برِتکگێن وَنگان
تهپه و پێشکَشّان جنکّیگان
دۆستش په اهدان نشتگ‌اَنت ماهێن.
یا که مهنازئے شئیرا، شائر چه مهنازئے کئولا گوَشیت:
آتک و تئے چارراهئے سرا نِشتان
ته چه شکارانی شادهان آتکئے
تئو گۆن آ بُرّے کُنگُران آتکئے
یا وهدے که مُلا پازُل آ دئورئے بارئوا مان هلبئے شئیرا یاتَ کنت و گوَشیت:
«مهپِل آ پُلّێن درَمگوَرێن کاڑان کَجِّتگ.»
هر رۆچ اے کارانی همراهیا، آیان هزارنازێن جنِکّ و بهادرّێن پُسّگ رۆدێنتگ‌اَنت. پدا وتی هُنرِش گۆن ڈئولدارێن چکنکاری و دۆچان پێش داشتگ. اے دۆچان گۆن وتی نَکْش و نگاران بلۆچ جنێن هاسێن درۆشمے داتگ‌اَنت که چه اے دگه راجانی جنێنان جتا اَنت.
انچش که ملّا پازلَ گوَشیت:
آکلێن مردان شپ اگر هر چند اِنت تهار
شپره و گوَردشتان نشان اَنت مات و گُهار
بلۆچی پجّارئے دگه نشانیے آزات‌سرشتی اِنت. هما دابا که بلۆچ مردێنانی نیاما آزات‌سرشتی بوتگ، اے، جنێنانی نیاما هم هما دابا پرزۆر و زندگێن دۆدے بوتگ. مان اے شئیران چُش گندگَ بیت که بلۆچ جنێن زۆرَ نمنّیت، اشیئے شرترێن مسال هانیِ دینار اِنت که چاکرئے زرّ و زۆر، سرۆکی و سرداری آییا رام کرتَ نکننت.
وهدے چاکرئے نپر بزان سازێن هانیئے بازارا په جُست و پُرسا کئیت، ته سرپدَ بیت که هانی مریدئے دشتار اِنت. هانیئے مات و پت آییا دلێکیمَ کننت. سازێن په وتی کارئے دێما برگا که سردارێن چاکرئے وشّ کنگ اِنت، هانیئے جندا گَٹَّ کنت. شائرا هانی و سازێنئے نیاما گپّ و تران اے دابا سمبهێنتگ‌اَنت:
هانیِ دینار گۆن مُریدا پئیوستگ‌اَت
ساسَت و بۆه و سیری پرداچی زُرتگ‌اَنت
…..
چۆ منا گوَشتگ آ سازێن سێهرا
بلّ مُریدا و بگر میرێن چاکرا
راجئے سردار و چِلّ هزار پئوجئے کُنگُرا
…..
چۆ جواب ترّێنتگ هما کُلّی درَم‌گوَرا
اے هبر ائیب اِنت په منی نازهکێن سرا
زیادهێن زُلمے اێرَ بیت پمّا زاهرا
تانه و پۆلنگَ کپیت راجانی سرا
شئیرئے گڈّی بندا شائر چه هانیئے زبانا گوَشیت که اگن من مریدا یله بکنان و گۆن چاکرا سور و آرۆس کنان، اے نه تهنا په ما دوێنان (هانی و مریدا) بازێن زلمے بیت که په راجا هم مزنێن ائیب و پۆلنگے. چیا که چاکر انچاێن مردمے نه‌اِنت و راجئے مسترێن سردار اِنت. گڑا اگن آ اے کارا بکنت آییئے کار په راجا مزنێن ائیب و پۆلنگ و نۆکێن کارے بیت.
هانیا گۆن نادلکشّێن دلے چاکرئے کلاتا برنت، بله آ وتی مریدا نشمۆشیت و چاکرا په آییئے مرادانی مکسدا ناکامَ کنت. اے دابا پێشَ داریت که گۆن وتی دلا که مریدا داتگی، پکّا اِنت.
هانی گۆن وتی جواب و رندا وتی کِردا پێشَ داریت که آ نه تهنا بلۆچی دۆد و ربێدگ و آزاتێن سرِشتیئے دێمپان اِنت، مردێنئے دێم په دێمیا وتی انسانی و جنێنی هکّا هم پهرێزیت. شهداد و مهنازئے داستانا شائر جنێن و مردێنئے پجّیگێن زندمانا مهر، کێنگ و هسدّ و گُستاهی (جسارت) هئوارَ کنت و تامدارێن تراجیک (Tragic) پربندے ٹهێنیت. اے شئیر ابێد چه وتی لبزانکی ارزشتا په بلۆچی زندمان و آییئے پجّارا جلوه‌ناکێن آدێنکے.
هپۆک شهدادا ردَ دئینت، مهنازا بهتامَ جننت و بنّامَ کننت. شهداد هسدّیگَ بیت و گۆن آییا بێمهریَ کنت. مهناز په وتی بێگناهیئے پێش دارگا، مان یک دیوانێا چه منجلے که لهڑێن رۆگنا پُرَّ بیت، مُندریکا کشّیت. اے دابا آییئے بێکچّهی پێش دارگَ بیت. شائر چه مهنازئے زبانا گوَشیت:
آرتگ‌اَنت تێل و منجل لهڑانی
دئوری دات مُندریک لال و سُهرانی
من لانتکگ‌اَنت سرآستینک هُراسانی
کشِّتگ مُندریک لهڑێن تێلانی
مهناز وتی پلگاریا پدَّرَ کنت. شائر چه مهنازئے شێرزالێن کردا بلۆچ جنێنئے پاکی، آجویی و وتمستریا چش شئیرئے زبانا کاریت:
من هما انجیر آن پتن تاکێن
برز مان کۆهانی سرا رستُن
گێشتر پما گَٹّ و سرشمان بوتُن
سر منی گواتا هچ نچنڈێنتگ
بشّامی هئوران بُنڈّ نمیسّێنتگ
بی‌بی گئوهر و آییئے هِرّانی داستان مان دراهێن بلۆچستانا زبانانی سرا اِنت. بی‌بی گئوهر چه گوهراما زهرَ زوریت، چه گوَهرامئے آپبندانَ لَڈّیت و چاکرئے گوَرا رئوت و باهۆٹَ بیت. چه اشیا گوَهرام چه گئوهرا دلگرانَ بیت. گوَهرام بلۆچ تمنانی سرترێن سرداری جێڑهئے سئوبا گۆن چاکرا چه پێسرا نَئوشَّ بیت. مان شئیرێا که «رند و لاشارئے شئیرئے« ناما نامکپت اِنت، و تنێنگه بلۆچی شائریئے دراج‌ترێن و لهتێن هسابا شرترێن هماسی شئیر اِنت، شائرَ گوَشیت:
گئوهر آس گرات گۆن شِرّان
گار بات مان گَر و آپدِرّان
راجی داتگ‌اَنت گپچرّان
اے چنتێن بند لهتێن مردمان چۆ مانا کرتگ‌اَنت که یک جنێنے، بزان گئوهر نامێن اے جنگئے بُن‌دئیۆک بوتگ. لهتێنا دایما اے شئیر بد کارمرز کرتگ و گوَشتگش که جنێن جنگانی بُن‌دئیۆک و سرانی گار کنۆک اَنت، بله یک بلۆچی بتلێا اشانی جواب په شرّیا داتگ:
سر گۆن بُنچتێن شِرّان اِنت
نام په گئوهرئے هرّان اِنت
جنگ بر سر کجاوه‌های کهنه و پوسیده است
بزان شِرّ چه دگه چیزێا چست بوتگ‌اَنت، بله نام نون په گئوهرئے هِرّان اَنت.
شۆلان ناانساپیَ نکنت. بی‌بی گئوهرئے جهدان که جنگے چست مبیت، ماریت. وهدے که رامێنِ گوَهرام چه سێبیئے دمگا واترَّ کنت، چه رندان نئوَشَّ بیت، وتی راهئے سرا گۆن گئوهرئے بَگّا ڈیکَّ وارت، هِرّانَ کُشیت و ڈاچیان بزّگَ کنت.
میر چاکر رَند چه سێبیئے مئیلها په ائییدی گند و نندان وتی هلکان ترّ و تابَ کنت. بی‌بی گئوهرئے ملک، کھچروا کئیت، گندیت که چه ڈاچیانی ماهگان شیر شنزگا اَنت، شکَّ بیت و چه بی‌بی گئوهرا سۆجَ کنت. شائرا میر چاکر و گئوهرئے نیاما جست و پسّئو چش کماهتگ‌اَنت:
گوشتگ چاکرا میرێنا
اۆد گۆن گئوهرا هورێنا
ڈاچی پرچیا دَنزان اَنت
شیر چه ماهگان شنزان اَنت
…..
نون بی‌بیّا جواب گردێنتگ
درۆگ پر زُبانا یارتگ
ڈاچیان جَگین اۆمان اِنت
...
گوشتگ چاکرا میرێنا
اۆد گۆن گئوهرا هورێنا
بی بی تئو جست کن وتی راپچیا
….
گئوهرا چم جتگ راپچیا
هرّان بل منی چێریا
راجان بُن مدئے بێریا
رند شکَّ بنت که ڈاچیانی بزّگ بئیگا دگه سئوبے بوتَ کنت. میران راپچیا په گزب و چابکان مانَ بندیت. راپچی، رندا راستێن هالا دنت. شۆلان اے بابتا چُش هالَ کنت:
پئیری اتکگ‌اَن لاشاری
اسپێت چادر و بۆرتاچی
...
هرّش گپتگ‌ان جُتکیان
کارچان کُشتگ‌اَن تێزێنان
گۆن اے گپان بی‌بی گئوهرئے جُهد که جنگی آسے بن مگیپت، بێسۆب بوت.
اسلا چاکر و گوَهرامئے جنگ په گنداوگ و کَچّیئے سرسبزێن زێدا بیت که گوَشنت سی سال دراجکشّ بوتگ.
دۆدائے مات وتی مئیارجلّ و ورناێن پُسّگا په سمّیئے گۆکانی پر ترّێنگا، که بیبگرئے ٹێکان رمبێنتگ‌اَنت، رهادگَ کنت. اے هم زانت که مان اے کارا بلکێن آییئے چۆٹئو گارێنگ و سری زیان ببیت. پدا هم گۆن وتی دزگهارکّانَ گوَشیت:
گوشتگ مهربانێن ماتا
نازێنِت منی بچّیّا
بچّی چه دوا یکّے کنت
یا ائیشی چۆٹوان زیان داریت
یا گۆکان سرجمیّا کاریت
دۆدا گۆن وتی برات و سنگتان بیبگرئے مهکمێن پئوجئے جنگا رئوت. گۆکانَ مۆکیت و پرَ ترّێنیت، بله لاڑُکێن دۆدا، بالانچئے منگهێن برات وتی هۆنانَ لێٹیت.
میر کمبرئے مات هم وتی بهادرّێن پُسّگا مان جنگی پڑا اێرَ گێجیت، تانکه بندیگ و بێگناهێن بلۆچان چه مهرابئے زمزیلان بچُٹّاێنیت و آ وتی کٹمانی اَمبازان واترّ بکننت. شائرا کمبر و آییئے ماتئے نیاما گپّ و تران مان شئیرئے زبانا چُش آورتگ:
ماتی منی مات مکّهێن
شیران پهلّ کن من رئوان
من که رئوان داواگِری
زانان نترّان چے بری
ماتا جواب گردێنتگ‌اَت
شیر ترا پهلّ اَنت بچ منی
زهما جن و ناما در آر
نام مسترانی نۆکَ بیت
میر کمبر په بندیگانی آزاتیا وتی سرا دنت و مهرابئے چُک‌برۆکێن لشکرا پرۆشیت.
دگه انچێن شێرَزالانی مسال مان بلۆچستانئے دپترا باز هست، بله گُڈّی تاریپ په شێرَزالانی بانُک، بانلیا بیت که وت مان جنگانی پڑا تئیار و بێپرواه بوتگ. آ شئیھکئے نازهکێن دهت، میر چاکرئے زهم‌جنێن گُهار و ملک میرانئے مهربانێن مات اِنت.
ملّا پازُل هلبئے شئیرا وتی رندانَ ساڑاییت، په تپاکیا کڈّنَ کنت، آیانی همّت و مڑایا برزَ بارت و سۆج دنت که مان تپاکیا شمارا سیتّ و نپ اِنت. تئوکل و جریتئے مسالا دنت و چه چاکرئے درستیگێن چل هزاری لشکرا مزن‌شانێن بانلیا گچێنَ کنت و گوشیت:
ملّا پازُل هلبئے شئیرا وتی رندانَ ساڑاییت، په تپاکیا کڈّنَ کنت، آیانی همّت و مڑایا برزَ بارت و سۆج دنت که مان تپاکیا شمارا سیتّ و نپ اِنت. تئوکل و جریتئے مسالا دنت و چه چاکرئے درستیگێن چل هزاری لشکرا مزن‌شانێن بانلیا گچێنَ کنت و گوشیت:
بانلیا په تئوکل و مردی لانچتگ
گۆن بزرگی سرچۆٹئوان لالا جه جتگ
دهلی‌ای گپتگ بادشاهی چاکر کتگ
چاکرئے سرداریئے وهدا بلۆچئے لشکر دهلیئے هُبّا کنت. وتی راهئے سرا یک کلاتێئے سرا اُرشَ کننت. کلاتئے دێمپان آیان مجبورَ کننت که پد بکنزنت. چاکر وتی پرۆشتگێن لشکرا پدا نزَّ کاریت و هکمَ کنت که بچارێت بارێن کئے کُشگ بوتگ و کئے پشت کپتگ. گڑا چاکرا هالَ رسیت که بانلی هم گۆن نه‌اِنت، بێتاهیرَ بیت. شائرا چاکرئے بێتاهیری چُش بئیان کرتگ:
چۆ مڑادارێن چاکرا گوَشتگ
ما رئوێن سێبیئے رِدێن کُلّان
شاریَ کئیت گۆن دزگهارکّان
تابَ دنت برز و بارگێن میانا
گیپت منی بۆرئے سرومّگێن واگا
ائوّلی جستی بانلیئیگ اَنت
نون چاکرَ چاریت که په چه روے دێم په ڈاڈرا بے بانلیا برئوت. پدا ارش کنگئے هکما دنت. چه درستیگێنان پێسر ملک میرانا رئوانَ کنت که وتی ماتئے جۆنا بیاریت که گندیت، بانلیا شاه گۆن زهما دکّهان بستگ. شائرا کسّه اے دابا سرجم کرتگ:
بانلیا تیگ وتی کشتگ
شاهی گۆن زِبرێن کنّهان بستگ
شاها په هئو و هئیبتان گوَشتگ
تئو جنێنے ائے کِرّ کن منی راها
چۆ جواب داتگ بانلی شئیهک
اگن من جنێنے آن تئے جنئے هزم آن
بلۆچی اهدی شائران بلۆچ جنێنئے لۆگ بانکی کم ساڑاێنتگ. جنێن چه لۆگا درا در کپتگ تانکه وتا مان راجمانئے هر دابێن کاران پێش بداریت.
