نبیسۆک: ناسر بُلئیدئیی
First of all, I would like to extend my gratitude to Mr. Abbas Mir, the grandson of Mir Barakat for sharing Mir Barakat’s story with me. As we all know, not much has been done about the history of Baluchistan, and when it comes to the western territories, the work is next to zero. Mekran in modern times is divided into three parts: Eastern Mekran which was ruled by Kalat and was politically influenced by the Britain strongly Mehrab Khan Gichki tried to do his best to free it from the British rule. Similarly, Central Mekran was annexed by the Qajar, Bahram Khan and Dost Mohammad Khan Barakzehi did their best to free the central region from the domination of the Iranian government. In Western Mekran, Mir Barakat ruled. He resisted the attacks of the British army and defended that part of Baluchistan to protect the freedom of the Western Mekran; in the similar manner, he also stood in front of Reza Shah Pahlavi's army.
اے نبشتانک نزۆرێن کۆشستے، تانکه رۆکپتی مکّرانئے دپتر پچ کنگ ببیت. چه درستیگێن مردمانے که میر برکتئے جند، یا که گۆن انگرێز یا اێرانئے سرکارا آییئے جنگانی بارئوا چیزّے اشکتگِش یا زاننت، اے بابتا سهرا بکننت و دێما بیارنت. همے دابا اگن کَسے واجه میرزا یا مراد هانئے بارئوا چیزّے زانت منا گێشتر پۆه بکنت و سرپدی بدنت
میر برکتِ اَبدُلنبی جاسکئے هاکمَ بیت. همے درگتا میر حاجی، سیریکئے هاکم اِنت و تان مینابا آییئے هکومتی اِنت. دوێن ناکۆزاتکَ بنت و په هاکمیا جنگَ کننت .دوێنانی جنگا، میر حاجی کُشگَ بیت و میر برکت میناب، سیریک و بشکرد تان رۆدبارا وتی اێردستَ کنت. آ تان بندر ابّاسئے نزّیکا دێمرئویَ کنت. اے بلۆچستانئے مزنێن بهرے بیت. میر برکت وتی دمگئے مردمانی میرَ بیت، هۆت و تاهرزهی هم آییئے مستریا منّنت. ماتی چه بشکردا، اَلَّهوردیهانئے جنکَ بیت، پمێشکا بشکردئے هکمی هم گۆنَ بیت.
وهدے زرگام سَلتَنَه (ضرغام السلطنه) رۆدبارا هاکمَ بیت، بشکردئے سرا سئے برا گۆن برکتا جنگَ دنت، هر سئیێن برا، برکت چه وتی هکومتیئے اے بهرا په شرّی دێمپانیَ کنت.
مهمد الی سدید سَلتَنَه (محمدعلی سدیدالسطنه) مان وتی کتاب ‹بندر ابّاس و هلیجا› (بندر عباس و خلیج)، مکّران و جاسکئے واکئے (Force) بارئوا نبشتگ: ‹‹جاسک و گیاوانئے سردار نزّیکێن سیاد اَنت، میر مُستپا و میر برکت هر دو برات اَنت... جنگئے وهدا کمّ و گێش چار هزار و ششسد و پنجاه نپر یکجاه کرتَ کننت›› (سدید السلطنه (کبابی)، 1363، 706 - 707، منی جندئے رجانک).
میر برکتئے دمگ دریایا گۆن نزّیک و هاسێن استراتیجیکی ارزشتێئے واهندَ بیت. انگرێز کۆشستَ کنت اے دمگا وتی اێردست بکنت. گۆن برکتا نزّیکی و پئیوستئے کۆشستا بنت، بله میر، انگرێزئے اێردستیا نمنّیت. واجه ابّاسَ گوَشیت که میر برکتا انگرێز پسّئو داتگ که: ‹‹مئیگ و شمئے دۆد و ربێدگا گۆن یکّادگرا پرک و پێر هست.››
گجرئے (قاجار) هکومت هم کۆشستَ کنت که رۆکپتی مکّرانا وتی اێردست بکنت. په گجرا رۆکپتی مکّرانا استراتیجیک و دئیگری (تجاری) ارزشتے بیت. آ درگتا اُسمانی تُرکیئے سیمسران تان هلیجئے اَربی ملکان دێمرئوی کرتگاَت و بلۆچستانئے نزّیکترێن دمگ گۆن آییا رۆکپتی مکّرانَ بیت. تُرکیئے دلگۆش هم رۆکپتی مکّرانا گورَ بیت و چه انگرێزئے دژمنیا، گۆن میر برکتا سیادی و پئیوستئے واهگدارَ بیت. انگرێز و گجر په میر برکتئے هکومتئے پرۆشگا همپتَّ بنت.
پمێشکا که تُرکیئے آبادیئے (Population) گێشترێن بهر بلۆچانی پئیما سنی- هنپی اَنت، اے یکّے چه سئوب و دلیرانَ بیت که میر برکت گۆن اُسمانی تُرکیا نزّیک بیت. آ په وتی هکومتئے دێمپانیا گۆن اُسمانیان که انگرێزئے مَٹَّ (Competitor) بنت نزّیک و پئیوستَ بیت. جهگیرے (نماینده) تُرکیا راهَ دنت و آ چه اۆدا سلاهَ کاریت. همے دابا گۆن ائوگانستانئے بادشاه، امانُلّاها آییئے نزّیکی و پئیوستَ بیت.
انگرێز هم سِلاهئے دئیگرا سکّ دزگٹَّ بنت. سال 1883آ، انگرێزئے دێمکار (agent) مان بوشهرا، کاجاری سرکارئے جنوبی دمگ و اهوازا چه سلاها پرَّ کننت که چه کاجار و انگرێزئے وتی جندئے سرکاری مردمانی سِلاهان شرترێنَ بنت (دانشور، 1368، 27-29). انگرێزئے دێمکارے که نام دریا بئیگیَ بیت، کۆشستَ کنت بلۆچستانئے دئیگرا وتی دستا بکنت.
اے درگتا بلۆچستانئے هر نێمگا بلۆچ گۆن انگرێزا په وتی وتمستریا جنگ و مڑا گلاێشَ بنت. رۆدراتکی مکّرانا مهراب هان گچکی گۆن انگرێزا دێم په دێمَ بیت. کاجارئے سرکار که گۆن انگرێزا همگرنچَ بیت چه ناسرَدین شاهئے (ناصرالدین شاه) مرکا رند نزۆرَ بیت. دگه کپتے (Event) که بلۆچانی جریتا گێشَ کنت مسلمانێن ترکانی دێمرئوی مسیهیانی ملکێا، بزان یونانا بیت. ترک و بلۆچ همدین و هممهزبَ بنت و اے بلۆچانی دلا ڈڈَّ کنت (دانشور، 1368، 27-29).
1891آ، بلۆچ و انگرێزانی جنگێا انگرێزئے سرگردے که نامی مایر بوتگ، سکّ ٹپّیگَ بیت و چه آییئے همراهێن مردمان یکّے کُشگَ بیت. انچش هم یکّے چه انگرێزئے مزنێن اگدهداران که چهبار و جاسکئے تلگراپی گۆن بوتگ کُشگَ بیت. انگرێز بلۆچانی سرا اُرشَ برنت و بازێن دِه و کلّگێا سۆچنت.
بلۆچ و انگرێزانی دگه جنگێا، سال 1894آ، انگرێزئے پارکر نامێن ستوانے کشگَ بیت. انگرێز پنجگورئے سرا اُرشَ برنت. همے سالان بلۆچ هر نێمگا انگرێزانی سرا اُرشَ برنت، تلگراپئے تارانَ سندنت و انگرێزئے پئوجی اُردان (Military Base) انگرَّ کننت. اے درگتا مهراب هان گچکی پنجگورئے هاکمَ بیت و گۆن انگرێزان جنگَ دنت، انگرێزانی سرۆکا دزگیرَ کنت و چه انگرێزانَ لۆٹیت که چه تربتا هم که هاکمی گچکیے بیت و گۆن انگرێزان همپتّ، در بکپنت.
دریا بئیگی په مکّرانئے پُل و پانچا کئیت. مینابئے نزّیکا کلاوی نامێن دمگێا گۆن میر برکتئے بلۆچی پئوجا که وت سرلشکریَ بیت ڈیکَّ وارت. میر برکت جنگا سۆبێنَ بیت و انگرێزئے دێمکارئے لشکر پرۆشَ وارت. بازێن ٹۆپے میر برکتا مالجنگیئے هسابا رسیت (دانشور، 1368، 27-29). گوَشنت که چه همے ٹۆپان یکّے انگت ‹کۆهستگئے› پازگاها اێر اِنت1.۱ چه بلۆچانی اے سۆبا رند، انگرێز و اێرانئے پئوج، بلۆچستانا چه سئے نێمگا وتی اُرشانی آماچَ کننت (دانشور، 1368، 29).
گۆن مهراب هانا اُرماڑه و پسّنیئے نیاما ڈیکَّ ورنت. اے جنگا که انگرێزئے سلاه هر هسابا نۆکترێن اَنت مهراب هان پروشَ وارت. بلۆچ جهدَ کننت چه مشکتا سلاه بیارنت، بله مشکتا انگرێز، هما بۆجیگا که په بلۆچان سلاهی گۆن و نامی هم بلۆچستانَ بیت، دارنت. اے بۆجیگا چارسد و هشتاد پێتی تپنگ مانَ بیت (دانشور، 1368، 29).
دلگاهی بلۆچستانا مهراب هان بارکزهی په گجرانی در کنگا [چه دلگاهی مکّرانا] سۆبێنَ بیت. انگرێز آییا بلۆچستانئے هاکمَ زانت و گۆن آییا منّگنامهے (Sign) دزنامَ کنت (دانشور، 1368، 33).
امانُلّاه چه 1919 تان 1929آ، ائوگانستانا هکومتَ کنت. امانُلّاها هما شَرکاری (Reform) که آییئے پتا، ائولامیر هبیبلّاها بنگێج کرتگاَتنت، ودّێنت و گێشتر کنان کرت. وانگ و همے دابا جنێنانی جاورئے گهتر کنگئے کۆشستا کنت. انگرێز و ائوگانستانئے سئیمی جنگ امانُلّاهئے بادشاهیئے ائولسرا بیت. اے درگتا بلشویک روسا هاکمَ بنت و شئورئویا جۆڑێننت. انگرێزا چه برتانیایی هِندا، سردار و مهزبی سرۆکانی همراهیا آشۆپے چست کرت و امانُلّاهئے بادشاهی پرۆشت (Jawad, 1992, 15).
همے درگتا میر برکت په شاه امانلّاها سِلاهَ رسێنیت و یکّے چه انگرێزئے دژمنیان گۆن میر برکتا آییئے همے نزّیکی و همکاری گۆن شاه امانلّاها بیت. ائوگانستان انگرێزئے اَسَرئے آماچَ بیت. انگرێزئے کۆشست همے بیت که ائوگانستانئے هکومتا نزۆر یا که بدل بکنت. یک سررهبندی (constitutional) زرمبشتے ائوگانستانا ائولامیر هبیبُلّاهئے وهدا بنگێجَ بیت. امیر هبیبُلّاه و امانُلّاه سررهبندی زرمبشتئے واهۆکَ بنت. اے زرمبشتا مهمود ترزی نامێن رۆشنهئیالے بنگێجَ کنت. آ ائوگانے بیت که ترکیا درانڈێه بوتگاَت. انگرێز بیمَّ زوریت که بلکێن سررهبندی زرمبشت و شاه امانلّاهئے شَرکاری جهد، ائوگانستانا گۆن شئورئویا نزّیک بکننت (Jawad, 1992, 15).
انگرێز یک مزنێن لشکرے که چه بازێن ٹۆلیان یکجاهَ بیت په میر برکتئے جنگا، رۆکپتی مکّرانا، سال 1911آ، دێمَ دنت. اے لشکر چه ٹۆلی نمبر 104، 320، 190 و 151ئے یکجاه کنگا اڈ کنگَ بیت (سدیدالسلطنه (کبابی)، 1363، 705-706). لشکر، 25 اپریلا سیریکئے بندنا کئیت. مهمد الی سدید سلتَنَها میر برکتئے مردم و انگرێزئے لشکرئے جنگئے بارئوا چُش نبشتگ: ‹‹اے نامگپتێن واک بیست و یک اپریلا برابر گۆن سورئے (ثور) دوا بۆجیگان سوار بوتنت، 25 اپریلا برابر گۆن سورئے ششا، سیریکا، یکّے چه گیابانئے بندنان چه بۆجیگان اێر کپت و هشکیا مان رتکنت، تانکه هما سلاهانی دێما بگرنت که نۆک آرگ بوتگاَنت و میر برکت، بلۆچانی سرۆکئیگ اَنت. میر برکتا ائوگان په سلاهئے دئیگرا مدتَ کرتنت و گۆن آیان همسَنّت اَت. نامگپتێن واکا، میر برکتئے جنگی مردم که 160 نپر اَتنت و جمپانی سرا سنگرش گپتگاَت، انگرّ کُرتنت. میر برکتئے مردم رند چه مزنێن گهگیرے و لشکرئے دێما دارگا په پد کنزگا هُج بوتنت. چه آیان هشت نپر کُشگ و بیست و چار نپر ٹپّیگ بوت. انگرێزانی یک مزنێن اپسرے، و چه ٹۆلی نمبر 104آ، سئے سپاهیگ ٹپّیگ بوتنت. چل تپنگ و چار هزار پشنگ که سیریکئے بندنا رستگاَتنت دستا کپتنت›› (سدیدالسلطنه (کبابی)، 1363، 706، (منی جندئے رجانک).
میر برکتا بازێن جنگ و مڑے گۆن انگرێزان بوتگ، بله درستیگێنانی سرپدی تان اے وهدے منا نرستگ.
اے درگتا گجرئے سرکار باز نزۆرَ بیت. انگرێز کۆشستَ کنت یک دابے شئورئویئے اَسرآماچیئے (Influence) دێما مان اێرانا بداریت، تانکه روس گۆن هِندئے سیمسران نزّیک مبیت. 1918آ، اێرانئے جاور انچۆ نگێگَ بنت که گۆن پرُشت و پرۆش و چنڈ چنڈ بئیگئے اڑ و جنجالا دچارَ کپیت. په اێرانئے دارگا انگرێز گۆن اێرانئے سرکارا منّگنامهے دزنامَ کنت که ‹‹1919ئے منّگنامه›› گوَشگَ بیت. اے منّگنامهئے رِدا اێرانئے سیاسی، پئوجی و گزرانکی کارمان (Affairs) انگرێزئے اێرجیگَ بنت. درستیگێن اێرانئے هاک انگرێزئے گئیرتَچکین (Indirect) اێردستَ بیت (رجایی، 137-138، 22). بله اے په دراجێن وهدێا انگرێزئے آ وهدیگێن امپرپالیستی مولّ و مرادان پوره نَکنت. کاجارئے بادشاه، اهمد شاه نزۆرێن هاکمے بیت. چُشێن سرے نبیت که اندرونی زرمبشت و ڈنّی زۆرانی دیما داشت بکنت.
روسئے نۆکێن سرکار 1921آ، اهدنامهے گۆن اێرانا دزنامَ کنت و برابر گۆن آییا چه سجّهێن باجان که پێسرا تزاری روسا چه اێرانا برتگاَت سرَ گوَزیت. انگرێز چه شئورئویئے اے کارا هبکّه بوت (رجایی، 137-138، 30).
نون انگرێزان دیست که 1919ئے شئورسلاهی منّگنامه نه تهنا انگرێزئے واهگان مان اێرانا پیلئو کرتَ نکنت، انگرێزئے دژمنێن واکان مان اێرانا ردۆمَ دنت و پرزۆرَ کنت. انگرێزان په وتی مولّ و مرادانی پوره کنگا شئور کرت تان که یک باچکوێن (پێش دارگی) بُنجاهی سرکارے که سرزۆر هم ببیت بجۆڑێننت. پارسئے راجپرستی (Ideological Nationalism) ودّێنت و ردۆم دات؛ راجپرستیے که کمونیزمئے دژمن ببیت و شئورئویئے دێمرئویا بداریت. پدا گۆن اَرب و ترکان دژمنی، بهرے چه پارسی راجپرستیئے پجّارا بوت.
اێرانئے پئوج انگرێزئے پرمانبردار اَت. رزا هان میر پنج پئوجئے سرلشکر و انگرێزئے هاس و ناسێن مردمے بیت. رزا شاهئے بارئوا چرچیلا گوَشتگ که: ‹‹ما وت آورت و ما وت هم بُرت.››
1921آ، رزا هان میر پنجا کودتا کرت، گجرئے بادشاهی نزام چلێنت و وتی پرزیدنتی جار جت1.2 ائولسرا لۆٹتی کمال مُستپا آتاترکئے گێگانگیریا بکنت، بله رندترا دگه جۆپه و لالچێا کپت: وتارا بادشاهی نامێنت و وتی بادشاهیای جاری جت.
نون رزا شاها په انگرێزئے واهگانی پوره کنگا، گۆن انگرێزئے کمک و مدتا اێرانئے رد و بندێنگ بنگێج کُرت. آییئے ائولی گامگێج راجانی لٹّ و کٹّ و آیانی وتمستریئے گرَگ اَت. بازێنێئے هئیالا، ‹‹اگن مئے کماشان گۆن انگرێزا همکاری بکُرتێن، گڑا انگرێزا مئے ملکانی وتمستری هم منّتگاَت و مرۆچی چۆ هلیجئے اَربی ملکان وتمستر اتێن،››
بله چش نهاِنت. انگرێزئے سیاست په درستیگێن میانرۆدرآتکا یکپئیم نبوتگ. په اَربی مردمان انگرێزئے شۆندات، آیانی ملکانی بهرتهری و هُرد و نزۆرێن ملکانی جۆڑێنگ بوتگ، بله اێرانئے بابتا آییئے کۆشست همے بوتگ که یک چمدار، باچکو و سرزۆرێن سرکارے بجۆڑێننت، تانکه اندرونا گۆن مهلوکا په لٹّ و کٹّ سلوک بکنت، مردمانی پلّهمرزیای گۆن مبیت و مهلوک آییا رئواێن (Legitimate) سرکارے مزاننت. پمێشکا په وتی دارگا انگرێزئے چمدار و گۆن انگرێزا همگرنچ و پئیوست ببیت. په نمونه، شئے هزاَل، اُسمانی امپراتوری و گجرئے نیامجیا په وتی وتواکیئے (Autonomy) دارگا چۆ اے دگه اَربی شئیهان وتا گۆن انگرێزا همگرنچ و پئیوستَ کنت. شے هزاَل انگرێزئے هبرا گیپت و منّیت که انگرێز آییئے دمگئے تێلا بکشّیت و دگه مالواهندی کرت بکنت، بله پدا هم انگرێزا رزا شاه په اهوازئے گرگ و شئے هزاَلئے سرکارئے دور کنگا مۆکلّ دات و مدت کُرت. گۆن انگرێزا شئے هزاَلئے نزّیکی، اے بابتا آییئے کارا نئیاتک و انگرێزا وتی شئور که اێرانئے جۆڑێنگ و پارسئے شوونیستی راجپرستیئے ردۆم دئیگ اَت نبدلێنت.
رزا شاه په میر برکتا نپر دێمَ دنت که چه اد و رندا گۆن ڈنّیگان دۆستی مکنێت و منی هکمئے اێردست بێت. میر برکت گۆن وتی برات و مردمان شئور و سلاهَ کنت. هاس میر برکتئے زهگ وتی وتمستریئے یله دئیگا نمنّنت. میر برکت اێرانئے اێردستیا نمنّیت و اێرانئے پئوج، رۆکپتی مکّرانئے سرا اُرشَ کنت. میر برکت و اێرانئے نیاما دو جنگ بوتگ، بله اے جنگانی بارئوا تنینگه منا پکّاێن سرپدیے نێست.
سال 1929آ، اێرانئے سرکار گۆن مندر و پرێبا، جێڑهسندی مِنندێئے ناما میر برکتا داوتَ دنت.
میر برکتَ رئوت تان گۆن اێرانئے جهگیرا گند و نند بکنت، بله دزگیر و بندیجاها بند کنگَ بیت. پنچ سالا رند میر برکت همۆدا بندیجاها بێرانَ بیت. میر برکتئے همراهیا نُه نپر دزگیر کنگَ بیت: دو آییئے چکّ، ابدلّا هان و جلال هانَ بنت و چه آ دگه هپتێنان، داهدا کمبر و براهێم کمبرَ بنت. چه اے ٹۆلیا اێوکا جلال هان واترَّ کنت و آ دگه سجّهێن همۆدا بندیجاها بێرانَ بنت.
میر برکتئے زهگ میر میرزایا هبده جنگ گۆن اێرانئے پئوجا بوتگ، بله اے جنگ و مڑانی سرگوست انّون منی کرّا نهاَنت. واجه ابّاسئے گوَشگا: ‹‹میرئے مردم و گجرئے جنگ و مڑان، آییئے مردمانی دو بهر شهیدَ بیت.››
مراد هانِ میر مُستپا میر برکتئے برازاتک سال 1940آ، گۆن اێرانئے پئوجا مان سۆرکا جنگَ دنت؛ بیست و چار مردم چه مراد هانئے مردمان شهیدَ بنت. اێرانئے پئوجئے بێران بوتگێن مردمانی شمار زانگَ نبیت.
واجه ابّاسا کسّه کرت که گوَشنت: ‹‹مان همے جنگا یک بلۆچے کئیت، گندیت که مراد هانئے بازێن مردمے کُشگ بوتگ. گۆن مراد هانا گوَشیت: ‹منا تپنگے بدئے، تانکه شمئے چاپا شریک ببان.› مراد هانَ گوَشیت: ‹تپنگے بزور جنگ بکن.› بلۆچ جنگَ دنت و ٹپّیگَ بیت. مراد هانا گوَشیت: ‹من وتی وامئے بهر گپت.› مراد هان پسّئوَ دنت: ‹مبارکِت بات.› رندا مرد شهیدَ بیت.››
اێرانی پئوج مراد هانا دزگیرَ کنت و مان چهبارا پاهئو دئیگَ بیت.
گۆن من چه اے ایمئیلئے راها رهوتگیری کرتَ کنێت: [email protected]
سرشۆن:
سدیدالسلطنه (کبابی)، محمدعلی، بندرعباس و خلیج فارس، تصحیح و مقدمه: احمد اقتداری، بکوشش علی ستایش، ناشر دنیای کتاب، ۱۳۶۳. رضا دانشور، درآمدی بر تاریخ بلوچستان (در دوران قاجار)، به کوشش علی دهباشی، انتشارات به نگار ۱۳۶۸.
Jawad, Nassim, Afghanistan A Nation of Minorities, Minority Rights Group International, London1992.
رجایی، ضیاءالدین، قرارداد 1919 زمینه ساز کودتای 1299، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارهی ۱۳۷-۱۳۸.
۱اے سرپدی واجه مستپا نێکواها (نیکخواه) منا داتگاَنت، من واجهئے منّتوار آن.
2اے وهدی اێرانا همے هبر چست بوت که بارێن کشورئے ناما چے بکننت. چه اهدی دئوران، اێران، ڈنّی ملکان پارس، پرسیا یا پرشیائے ناما پجّاه آورتگ. اێرانئے تها مردمان، سرکار ‹قاجار› و ما بلۆچان که کاجارئے همساهگ و دایما آیانی زلم و زۆرئے آماچ بوتگێن، نه اێران گوَشتگ نه پارس، ما کاجار وتی زبانئے تئواررهبندئے ردا بدلێنتگ و ‹گجر› گوَشتگ.
داکتر مهمد الی نجپیا (محمد علی نجفی) نبشتگ: ‹‹مئے ملکا اێرانئے نام رزا شاهئے زمانگا، شاهی پرمانئے سرا سال 1935آ، برابر گۆن 1314 هجری شمسیا پرس، پرسیا و پرشیائے بدلا بندگ بوت. چه آ زمانگا رند اێران رسمی و دیوانی دابا، مان درستیگێن کاگد و کرّاچان کارمرز بوت.›› (منی جندئے رجانک. بچارێت: طرح استراتژیک امریکا دربارهی ایران و خاورمیانه، یک سند تحقیقاتی از مؤسسهی تحقیقاتی استراتژیک آمریکا، ترجمهی دکتر محمد علی نجفی، نشر از ملّیون ایران- لندن 1987.)