نبیسۆک: ناسر بُلئیدئیی
اے نبشتانک هما لێکهانی بارئوا هبرَ کنت که اهدی شائر و پربندۆکان وتی گالانی تها هئوار کرتگ‌اَنت. بازێن اێردستێن راجێا وتی اهدی گێدۆد وانتگ و چه همے لێکهانی کمکا آیانی راجی مارشتا باهند کرتگ. آیان په وتی راجی پجّارئے پهم و زانگا جاه جتگ و نێٹ وتی آزاتی و وتمستریا رستگ‌اَنت. مان اے نبشتانکا بلۆچی زبانئے اهدی شائر و په راجی پجّارا آیانی کِردئے بارئوا هم هبر بوتگ.
گالانی پُشتا اێوکا بزانت نێست، لێکه (Ideas) هم هئوار اَنت: چۆ که راج (Nation)، یا ماتێن ڈێهئے گال اَنت. ائولی گالئے مانا و بِزانتا چه مردمانی مستری و هاکمیتا، و دومیئے بِزانتا چه بادشاهیئے اِدارَها بنزه زُرتگ.
راجدۆستیئے (Nationalism) لێکه‌زانتیئے بنیات اش اِنت که رئوایی (Legitimacy) چه مردمانی نێمگا و پدا چه آیانی منّگا، سرکارا (Government) رسیت. راجدۆستی چه بنیاتا یک لیبرالێن زرمبشتے بوتگ. آییئے واهگ، راجانی آزاتی و وتمستری اِنت، بله چۆ که مرۆچی گێشترێن یورُپئے ملک وتی آزاتی و وتمستریا رستگ‌اَنت؛ نون واهگِش گێشتر اش اِنت که دێم په یک پدرالێن سرکارے دێمرئوی بکننت. نون مان اﮮ ملکان راجدۆستی گێشتر یک دۆدپرستێن (Conservative) زرمبشتے زانگَ بیت. اﮮ دۆدپرستێن زرمبشت، راست یا چپّ بوتَ کننت، بله همتنگیئے هلاپا اَنت. چُشێن ملکان که مئے، گێشترێن راجی واک گلامیئے کئید و زمزیلان اَنت. اے ملکان، راجدۆستی لیبرالێن زرمبشتے گوَشگَ بیت.
لێکه یک وسیلَهے که چه آییئے کمکا انسان وتی راجمانئے (Society) بدلی- سدلیانی سَرپَد بئیگئے کۆشستا کنت. هر راجمانے که بدلی- سدلیانی تها کپیت، آییا اﮮ لێکه پکار اِنت که وتی سرگوَستا بزانت و چه آییا سۆج بگیپت، تانکه وتی انّوگێن جاورا پجّاه بیاریت، بماریت و اﮮ جُنزا برۆدێنیت؛ و په وتی بانداتا مُهرێن گام چست کرت بکنت. هما دابا که وتی مرۆچیگێن جاورانی پۆه بئیگ، بے راجئے دپترئے زانگا بێمانا بیت، هما ڈئولا اگن مردم وتی مرۆچیگێن جاوران مزانت په وتی بانداتئے جۆڑێنگا گۆن گێشترێن اڑ و جنجالان دێم په دێمَ بیت.
گێدۆدئے (Folklore) کوَهنێن زمانگانی پربندۆکان وتی پربندانی گالان هاسێن لێکه هئوار کرتگ‌اَنت. همے لێکهانی دۆستی که راجی دۆد و ربێدگ و راجدپترئے بارئوا اَنت، یورُپی یا که اﮮ دگه ملکانی زانتکار و دپترنبیسۆکانی دلا که وتی راجئے پجّارئے دۆزواه بوتگ‌اَنت، ودی بوتگ. آیان کۆشست کرتگ وتی راجئے پجّارا که چه لس- مردمان بنزهی زرتگ و گێدۆدانی درۆشما آیانی دپا انت، بکننت و گێدی شئیر، کسّه و آ دگه تَهران نزّ بیارنت. اﮮ دابا وتی راجئے مردمی پجّارا ڈئولدار و پدّر بکننت و پێش بدارنت که اے پجّار چه هاکمێن راجئے وتگڑ و زۆرانسرێن پجّارا جتا اِنت. نێٹ وتی راجا دێم په وتمستری یا آزاتیا رهشۆن ببنت.
یورُپی زانتکار و نبیسۆکان چۆ که گوته (Goethe) یا که یاکوب گریما (Jacob Grim) وتی زمانگئے اﮮ دگه یورُپی همکۆپگ کڈّن کرتنت که وتی راجی گێدۆدان نزّ بیارنت. همے دابا دانتها ایتالیایی شائر کڈّن کرتنت که ایتالیایی زبانا شئیر ببندنت، تان که آ زبانئے جوانی و پهکی و پلگاری زاهر کنگ و پێشدارگ ببیت.
پرانس، سویڈن و انگلستانئے راجان که الّمێن سیمسر و بادشاهی نزامِش هست‌اَت چُشێن زلورتے نمارِت، چیّا که آیانی پجّار، بادشاهی ادارَها وتی مئیل و تَبئے رِدا رنگ و درۆشم داتگ‌اَت. البت په انگلستانئے مردمانی پجّارا شکسپیرا گۆن انگلستانئے دپترئے وانبیسیا (Rewriting) مان وتی ‹دپتری-ناولان›، مزنێن کردے بوتگ. یونانئے مردمان که اُسمانی ترکانی اێردست اتنت، چُشێن زلورتے هم ندیست. آیان چه اهدی یونانا یک گنجێن، بێمٹّ و سیاهگئے درۆشما لبزانکی میراسے رستگ‌اَت. په آیان نون، بس همش اَت که اے گنجا همراه گۆن آ دگه پاکتوران (Factor) په وتی آزاتی و وتمستریا کارمرز بکننت.
هما راجان که بادشاه یا هاکمێن سرکارش ڈنّی اتنت و چۆ که یونانئے مردمان سیاهگئے درۆشما دپترش نیست‌اَت، په وتی راجی پجّار و وتی مردمانی آزاتی و وتمستریئے جهدئے رئواییا، دگه نێمگے، بزان مهلوکئے ماتی زبان و زْوانی گێدۆدان دلگۆش گوَر کرت.
یونانئے راجا ابێد، دو یورُپی راجانی زانتکاران زبان یا گێدۆد په وتی راجی پجّار، وتمستری و آزاتیا شرّ کارمرز کرتنت، آ، ایتالیا و پنلاندئے راجئے زانتکار اتنت.
په ایتالیائے مردمان که اهدی رومئے امپراتوری و کاتولیکێن پاپانی بُنجاه آیانی ملکا بوتگ و پدا هم، اروپایی هاکمانی امپراتوریئے دلکشّ و اَرمان چه هما امپراتوریا بنزه زرتگ‌اَتنت، رومئے اجبّتێن شان و شئوکت آیانی دلکشّێن نمونه بوتگ. دراجکشّێن کاردرچێا رند، ایتالیائے مردمان اے مۆه رست تان که وتا چه رومئے امپراتوریئے میراسئے سیاهگا، و چه پاپئے اَسائے چێرا برکّێننت، وتمستریا برسنت و ملکئے ونڈ جتگێن بهران یکجاه بکننت.
اے کاردرچ چه دانتهئے وهدا که مان آ وهدیگێن ایتالیائے جزیره دابێن ملکا، ایتالیایی زبان و تهر تهرێن گالوارانی نیاما استانداردێن زبانێئے درگێجگئے کۆشستا اَت بگر، تان ائولی جهانی جنگا دراجکشّ بوت.
دومی راجا که چه وتی اهدی گێدۆدان په وتی آزاتیا سۆب بُرت، پنلاندئیگ اَت. پنلاند وتی راجدپترئے گێشترێن بهرا سویڈن یا روسئے یک بهرے بوتگ. هژدهمی کرنئے ائولسران، پنلاند یکّے چه روسئے ایالتان اَت، بله دۆد و ربێدگئے پڑا چه سویڈنا باز رنگی زرتگ‌اَت و سوئدی زبان، اۆدا باز کارمرزَ بوت. انچێن جاورێا پنلاندئے زانتکارانی دلا همے ترس نِشتگ‌اَت که کم کمّا پنلاند وتی پجّارا، اﮮ دوێن ملکانی نیامجیا گارَ کنت.
گڑا پنلاندئے زانتکاران، چه ملکئے هر کُنڈ و دمگا، گێدۆد و شئیرئے شۆهازگ و مچّ کنگا درِکّتنت. اﮮ لچّه و پربند الیاس لۆنروتئے (Elias Lönnrot) دستا کپتنت. آییا 23000 شئیربند نزّ آورت، رد و بند داتنت و کالێوالا (Kalevala) نامێن کتابێا چاپ و شنگ کرتنت. پنلاندئے اهدی گێدۆدا کالێوالا یکّے چه یَلان اِنت.
پنلاندی دۆد و ربێدگا که روسی و سوئدی دۆد و ربێدگئے نیامجیا گیمّران اَت چه اﮮ کارا بۆد آتک. پنلاندی دۆد و ربێدگ و زبان مان سجّهێن پڑان مهلوکئے دلا دۆست بوت و سوئدی و روسی زبانئے کارمرز کنگ کمتر و کمتر بئیان بوت.
پنلاندئے مردمانی دلا آزاتیئے واهگ شئیرئے درۆشما آتک که: ‹‹سوئدی ما بوتَ نکنێن، ما نلۆٹێن روسی ببێن، بلّێت که پنلاندی بێن.›› رندا یوهان لودویک رونِبرگا (Johhan ludvig Runebärg)، اﮮ کاردرچا مزنێن کمکے گۆن وتی رزمی شئیر، ‹سُتوان استُلئے کسّها› (Fänrik Ståls Sägner) کرت. اﮮ شئیر پنلاندئے جنگئے بارئوا هبرَ کنت. مان اے جنگا سویڈنا چه روسا پرۆش وارت و سویڈنئے رۆدراتکی بهر روسئے امپراتوریا هئوار ترّێنگ بوت. اے جنگی شئیر پێشَ داریت که پنلاندئے مردم چۆنکا په وتی سرا نچارنت و جانا په ڈێهئے آزاتیا ندرَ کننت.
چه روسئے آشۆپا (انقلاب) رند پنلاند هم چۆ که روسئے آ دگه کالونیان آزات بوت، بله چه دومی جهانی جنگا رند شئورئویئے لشکرا لۆٹت که روسئے پێسریگێن هدّ و سیمسران دێم په شئورئویا پچ بترّێنیت. بله اے رندا نه سزارئے ناما، سوسیالیستی سرکارئے ناما.
شئورئویئے لشکرا روسئے پێسریگێن کالونی مان آسیا و یورپا پدا گپتنت و گۆن شئورئویا هئوار ترّێنتنت، بله روسئے مستێن ممّئے دێم پنلاندیان داشت. مان ‹زمستانئے جنگا› پنلاندیان گۆن وتی هۆنا چه وتی آزاتیا دێمپانی کرت. اے آزاتیئے جنگا پربَند، ‹ستوان استُلئے کسّها› په پنلاندئے مردمانی راجی مارشتئے شۆرێنگا مزنێن کردے پێش داشت.
هبدهمی و هژدهمی سَدیا چه اے گێدۆدانی نزّ آرگا مزنێن چست و اێرے یورپی زانتکارانی نیاما بوت. چه اشان لهتێنا اشانی ارزشت و بستار په وتی راجی پجّار و وتمستریا همینچک برز دیست که اگن چه پێسرا انچێن گێدی پربند یا گێدۆد نێست‌اَت یا که تان آ وهدا نه‌اشکُتگ و ندیستگ‌اَتش، گڑا الّم وتگڑێن پربندش اڈَّ کرت و چش پێششَ داشت که اے کوَهنێن پربند یا گێدۆد اَنت.
اسکاتلندا نۆک‌باهندێن شائر و لبزانتے که نامی جئیمز مکپرسُن (James Macpherson) اَت په گێدی پربند و گێدۆدانی شۆهازگ و نزّ آرگا دێم په هایلَند، کُه‌مردمانی گوَرا شت. آییا وتی منّا اے در گێتکگێن گێدۆد و پربند انگریزا ترّێنتنت. چه اے نزّ آورتگێن جنگنامَها سجّهێن مردم هئیران و هبکّه بوتنت و گوَشتش: ‹‹بچارێت، اسکاتلندیانی جنگنامه گۆن یونانیانی جنگنامَها مٹّ و همتنگ اِنت. بله رندا وهدے که دگه لهتێن شتنت و پٹّ و پۆلش کرت، چشێن گێدۆد و پربند دست نکپت. اسکاتلندی شائرا هچ زگرێن (Authentic) سیاهگے اسکاتلندی زبانا پێش داشت نکرت.
انچێن دگه کارے په سِربان بوت. 1827آ، ‹لاگزالا› (La gazala) نامێن کتابے چه سِربی گێدۆدان چاپ و شنگ بوت. ‹لاگزالا› زێملئے سازێئے نام اِنت. چه اشیا پدا یورُپی زانتکار و لبزانت گَل بوتنت که یکّے دگه چه یورُپی اێردستێن راجان وتی اهدی جنگنامه و گێدۆد هست. اﮮ کتاب بازێن دگه یورُپی زبانان رجانک کنگ بوت.
هاس روسی زانتکار چه گَلا بال بوتنت که آیانی دور کپتگێن، اێردست و هم‌مهزبێن براتان هم یونانیانی پئیما، گرانێن گێدۆد و لبزانکے هست. پوشکینا چه اشان لهتێن روسی زبانا رجانک کرتنت. اﮮ، پدا دگه بازێن یورپی زبانان ترّێنگ و شنگ کنگ بوتنت. آ وهدا سِرب اُسمانی ترکانی اێردست اتنت.
رندا پدّر بوت که ‹لاگزالا› په کیلّی جۆڑێنگ بوتگ. جۆڑێنۆک در گێجگ بوت و آ، دگه کسے نه‌اَت ابێد چه پراسپر مرمیا (Prosper Mermiee) که رندا لهتێن شرّێن کتاب چۆ که کارمنا (Carmen) جۆڑێنتی. مرمیئے گوَشگئے ردا، آییا اﮮ کار پمێشکا کرتگ تان که چه اﮮ کتابئے بها کنگئے زرّان، سِربی کلَّگان برئوت و اهدی گێدۆدان بشۆهازیت و نزّ بیاریت.
په درستیگێنان کتابئے کیلّی بئیگ اَلّم بوت، بله پوشکین که وتی سْلاوێن براتانی سرا باز بزّگیَ بوت، کتابئے درۆگ بئیگئے گپّئے باور کنَگا تئیار نه‌اَت، گڑسرا مرمی وت هجّ بوت گۆن پوشکینا کاگد و کرّاچ بکنت و بگوَشیت که اﮮ منی جندئے وتگڑ و وسّاچێن گێدۆد اَنت، اشان زَگریے مان نه‌اِنت.
بلۆچی کوَهنین شئیر و پربند که مرۆچی مئے کرّا آتکگ و سر بوتگ‌اَنت، زگرێن اَنت و آیانی راستیئے سرا هچکسا شکّئے مۆهَ نرسیت. اﮮ شئیر سدانی سال اِنت که بلۆچی زبانئے وش‌الهانێن شائران شئیری دیوانان وانتگ و دپگال کرتگ‌اَنت و همے دابا دل په دل مئے کرّا آتکگ و سر بوتگ‌اَنت.
چه هرکَسا پێشتر بلۆچ راجئے پهلئوان و شائران اے داشتگ و مهلوکئے نیاما برتگ‌اَنت. اے بابتا آیان مزنێن کردے بوتگ، هاس وهدے که رۆکپتی بلۆچستانا اێرانئے شوونیستێن هاکمان په زانت و رهبندێن (Systematic) وڑێا بلۆچ، پارسی جۆڑێنگ لۆٹتگ و په مئے راجی پجّارئے گار کنگا مزنێن چن و لانچے کرتگش. اے وش‌الهانێن شائران و آیانی همسرێن پهلئوانان چۆ که کمالان، گلام کادر، کادر بکش، ساله مهمد ملّیری (سْوالیگ)، دُر مهمد، رسولبکش، اَلی و پهلئوان اَرزوا په بلۆچی دۆد و ربێدگ و پجّارئے دارگا مزنێن کردے بوتگ.
اﮮ شئیرانی نزّ آرگ و نبیسگ واجه لانگ وُرت دئیمزا بنگێج کُرت. دئیمز یکّے چه انگرێزی رۆشنهئیال (enlightened) و سۆهئوێن اپسران اَت که بلۆچستانئے کۆهستگی دمگان کارا بوتگ. آییا وتی نزّ آورتگێن شئیر وتی کتابا که نامی ‹بلۆچانی اُلسی شائری› (Popular poetry of the Baloches) اِنت گۆن انگرێزی رجانکا نۆکسرا سال 1907آ، چاپ و شنگ کرتنت. اﮮ کتاب بلۆچی اکئیڈمی- کوئیٹها هم 1988آ، چاپ و شنگ کُرتگ.
واجه شێر مهمد مَریئے کتاب، ‹بلۆچی کُهنێن شائری› هم یک بلۆچی گنجے. اﮮ بلۆچی پربند رۆدراتکی بلۆچستانئے سلئیمانی گالوارا اَنت. پێش چه هر شئیرێا آییئے پُژدر و پجّار هم کتابا هست. اﮮ کتاب بلۆچی اَکئیڈمی- کوئیٹها چاپ کُرتگ.
گل هان نسیرئے دو کتاب ‹بلۆچی اِشکیه شائری› (بلوچی عشقیه شاعری) و ‹بلۆچی رزمیه شائری› (بلوچی رزمیه شاعری) هم گێشتر بلۆچیئے کوَهنێن شائری اَنت. مان اﮮ کتابان، ابێد چه شئیرانی پُژدر و پجّارا، شئیر اردو زبانا هم رجانک کنگ بوتگ‌َ‌اَنت.
واجه گل هانا دو دگه کتاب هم نبشتگ که آیانی جنگی کسّه و راجدۆستیا چه بلۆچی اهدی شئیران بُنزه زُرتگ؛ همّلِ جیندئے کسّه و هۆت همّلئے مڑ گۆن پرنگان/ پرتکالیان. آ وهدی پرتکایان مکّرانئے زرئے پل و پانچا گلاێش بوتگ‌اَنت و سجّهێن وتی زۆرش کار بستگ تان که دئیگِرا (تجارت) چه تئیابدپئے مردمان زۆربُرد بکننت.
همّلا په مکّرانئے آزاتیئے دارگا گۆن پرنگان جنگ داتگ. پرنگ گۆن مندر و پرێبا سانڈێن هملّا دزگیرَ کننت و رندا آ بێران کنگَ بیت.
دومی کسّه ‹دۆستێن و شیرینئیگ› اِنت. اے شئیر جام دُرّکا که نسیر هان نوریئے درباری شائر بوتگ، پر بستگ. اے شئیر، دۆستێن و شیرینئے مهرئے کسّه اِنت.
دۆستێن، شیرینئے وستارَ بیت و هراتئے هاکم آیانی مێتگا اُرشَ بارت و چه اشیا بازێن مردمے کُشگَ بیت. دۆستێن بندیگَ بیت و هراتا برنتی. یک رۆچے دۆستێنا اسپے دستا کپیت، آ وتا چه بندا چُٹّێنیت و شیرینیئے کرّا سرَ کنت. اے کسّه گل هان نسیرا وانبیسی کرتگ. مان اے کسّها، دۆستێن که چه ملکا دور اِنت، هما دابا که په شیرینا زریت په وتی ڈێها هم زهیریگ و ارمانیگ اِنت.
دگه یک جوانێن کارے واجه مهمد سردار هان کِشکئوریا کرتگ. واجهئے کتابا بلۆچی لهتێن کلاسیکل شائری و آورتگێن شئیرانی پُژدر مان اَنت. انچش بلۆچ و بلۆچستانئے دپتر و بلۆچی دۆد و ربێدگئے بارئوا هم هبر بوتگ. کتاب دو جلدا اِنت و بلۆچی اکئیڈمی- کوئیٹها سال 1977آ، چاپ کرتگ.
دگه شرّێن کارے ‹میراس› (میراث) اِنت که واجه پکیر شادا نزّ آورتگ. اے کتابئے شئیر گێشتر چه مکّرانئے شائران و هاس رۆکپتی مکّرانئے وش‌الهانێن شائرانی دپگالان نزّ آرگ بوتگ. واجه پکیر شادا چه پێسریگێنان گێشتر شئیر مچّ کرتگ و وتی کتابا آورتگ‌اَنت. اے کتابئے ائولی چاپ سال 2000ئے جنوریا بوتگ.
په اے نبشتانکا چه دگه مردم‌پجّار و سیاسی زانتکارانی نبشتانک و کتابان لهتێن چیز زورگ بوتگ و هر جاگهے که لازم ببیت آیانی نام و نبشتانکانی زرتگێن بهرئے نێمگا اشاره کنگَ بیت. دگه بازێن جاگهان چه وش‌الهانێن شائرانی پُر کرتگێن تئواربندان هم زورگ بوتگ.
بلۆچی اهدی شائران چۆ که اﮮ دگه ملکانی شائران وتی پربندانی گالان لێکه (Idea) هئوار کرتگ. مرۆچی آ بزانتے که مارا چه بلۆچی پجّارا هست چه همے اهدی پربندانی گالانی لێکهان بُنزه زرتگ. ادا اﮮ گپّئے کنگ ناراهَ نبیت اگن گوَشگ ببیت که هما بلۆچی اهدی شائر، وش‌الهانێن شائر و پهلئوانان که په هان و سردار و آیانی بادشاهیا شئیر بستگ یا که وانتگ په بلۆچی پجّارئے رنگ و درۆشم دئیگ و زندگ دارگا چه هان و سردار و بادشاهان جوانترێن و گێشترێن کردے بوتگ.
وهدے بلۆچ راجئے بازێن مردمے گۆن چاکر و گوَهرامئے گمراهێن سران گۆن بوتنت و وت‌مان‌وتا مان دراجکشّێن (30 سالیگێن) لۆگی جنگێا (Civil War) گلاێش بوتنت، اے جنگا راج دێم په تباهیا برت و تان اۆدا سر کرت که بلۆچ راجئے مانگ و نمانگئے گپ چست بوت. چه اﮮ وئیلا، گێشتر چه هرکَسا بلۆچ راجئے مۆهرێن شائرانی مئوجێن دل نگران بوتگ که بارێن نون رند چه اﮮ تباهی و بازێن مردمانی لڈّ و بار و دێم په سند و پنجاپا درانڈێهیا، بلۆچے بمانیت یا نه. واجه شۆلانا نون هیلّت کرت، همّتئے سرێن بست و اﮮ پڑا، وتی بلۆچی هال و اهوالانی توتی بال دات.
پهلئوان و وش‌الهانێن شائری کڈّن کرتنت که آییئے تکریران بزورنت و کنڈ کنڈان ببرنت. اﮮ اگازی و پهلئوانان آ، تان بادشاهانی کدّا شان و شئوکت دات و برز کرت، کباه و تاج بکشت تان که آییئے گپتاران بزورنت، وش‌رئواجێن گواتا سوار ببنت و آ، په آشناێن گۆشان سر کننت، گیمّرتگێن دلانش بۆد بیارنت و چه وپتگێن وابا آگاهش بکننت.
تان گڑا شۆلان، رند و لاشارئے شئیرئے ائولی پسّئوا (بهرا) چش بنگێجَ کنت:
هۆتی بێل منی شاهیگێن
گپتار اَنت ائول ڈاهیگێن
زیر تو مَرکبے راهیگێن
ایر کپ مان پٹے پراهیگێن
سوار بو وش‌رئواجێن بادا
بالاد گون گَمان زندانێن
مئوجدارێن دلُن نگرانێن
نند تو مجلسے ورناێن
ڈاه دئے مان دلان داناێن
زیرئے نُگدهئے مردیّا
دنیایا بِتَرّ گِردیّا
زیرئے گر منی دزهتّان
منا اکرار ان وتی نوهتّان
سئوگند ان وتی چۆٹیلّان
ترا بکشاهان کباه گۆن بِرّان
جنگ اَت چاکرا گۆن هِرّان
...
لاشار گۆن ملوکێن رندان
یکّێن پیرُکئے پرزندان
شما گۆشدارِت منی تکریران
من پێشی کسّئوانَ زیران
پسّ و پیرک و تان پیران
مان اﮮ نبشتانکان شۆلان وڑێن شائرانی گال و پربندانی هئوار کرتگێن لێکهانی سرا چار و گزار کنگ ببیت که بارێن آیان گۆن چۆنێن لێکهے بلۆچی پجّار، رنگ و درۆشم داتگ.
