کارینا جهانی: بلوچی زبان یک دلگوشداریں سیمسرےءَ روان انت 1
پروفیسر دکتر کارینا جھانی ایرانی سویڈن زبانانی سیادی داروکیں زبانانی نامداریں پروفیسرے کہ آئیءَ بلوچی زبان ئے تہءَ مزنیں ھُبّءُ واھگے اَست ءُ چمیشکہ آ باز برءَ پاکستانءُ ایرانءَ اتکگ ءُ بازیں سالءَ ہمدءَ بلوچستان ءُ ایرانءَ نِشتگ ۔ پروفیسر جھانی یے چارءُ تپاس بلوچی زبان ئے سرءَ سک جُھلءُ شاھگان انت کہ ہما کم ایرانی اسکالرانی تہءَ انت آئیءَ وتی سرجمیں زند ایرانی بلوچی زبانزانتی ءُروایتی تپاوت ءُایران ئے ھمساھگیں مُلکانی تہءِ تپاوتءَ پہ ندر کُتگ آئیءِ گوشگ نت کہ بلوچی زبانءَ انوّگیں نوکیں اھدءَ بلوچی ءَ انگت چہ ڈالچاری یے سوبءَ وتی جاہ نہ گپتگ پمیشکہ ایشی یے باندات زانگ نہ بیت.
ایوا ڈپلومیٹکئے هاسی گُلگدار گوں دکتر کارینا جھانیءَ
تو پرچا زبانزانتی پہ وانگءَ در چِت ءُ تو چیا فارسی زبانءِ تہءَ ھُب زُرت؟
اے مزنیں کسّہے بلئے وَش انت منی ھُب ھما وھدءَ پاد اتک وھدے منءَ شانزدہ سال اَت من یک چیزے الّم گوْشاں کہ منی جاہ زبانزانتی نہ انت بلیں ایرانی زبان انت انچو کہ تو زانءِ من مسیهیاں، وھدے من کسان اتاں گڑا من کرسچن نودربر گلءِ بھرے اتاں کہ آئیءِ مزنیں میان استمانی نزّیکی یے اَست اَت ھما وھدءَ منءَ زبانانی زانگءِ ھُب بُوت کہ من ایندگہ ربیدگاں بزاناں ھما کہ منی ربیدگءَ گوں نّزوک نہ انت آ نا کہ منی جندءِ ربیدگءَ گوں نّزیکی کن انت چوشکہ انگلیسی، جرمنءُ فرانسیسی اَنت.
من اڑاند ءُ جھد وش اتک کُتگ ءُ مُدام نوکی لوٹ اِتگ ۔ ہائی اسکولءِ ھلاسیءَ پد من جیڑگءَ اتاں کہ انڈیاءَ بُرواں بلئے ھمے وھدءَ منءَ انگلینڈءَ گرماگءَ روگءِ موہ رَست ۔ من ھما کٹمءَ گوں داشتگ اَت آواں ایران ءَ روگءِ لڈّءُ بارءِ پیسلہ کُت.
منی ھیالءَ اے آشوبءَ چہ سال یا دو سال پیسرءِ گپّ انت کہ کٹمءِ مردماں پیسلو کُرتگ ایرانءَ بُرواں ءُ آئل انڈسٹری کار بہ کن آنت ھمےپئما ھمے ماہءَ کہ من انگلیسءَ اتاں من ایرانءِ بابتءَ بازیں چیزے اِش کُت ءُ منی ھُبّ پاد اتک. سالے من ایرانءُ هندءِ تہءَ پیسلھے زُورگی اَت کہ کجا بُرواں بلئے ایران منءَ دودست بُوت ایشیءَ پد منی سرجمیں زند ایران،ایرانی زبانءُ ایرانی ربیدگءِ وانگءَ گْوست ۔
انچوش کہ من تئی زندنامگءِ تہءَ ونتگ اَت اے تئی اولی رند اَت کہ تو ایرانءِ نام اِش کُتگ اَت؟
ہئو اولی رندءَ انگلیسءَ من اِش کُت کہ ایران نامیں مُلکے اَست.
اے جُست ءِ پسّو تو پیشءَ داتگ بلئے من انگت گوَشاں تو فارسی چوں ھیل کُرت؟
اگاں تو یک ربیدگے زانگ لوٹ ئے گڑا آئیءِ مردمانی گوما ھمگرنچ بہ بئے ءُ آیان بِزان آیانی زبانءَ بہ زان اگاں نه گڑا تو پہ آیان درامدے بئے۔
آ وھدءَ انگلیسی وانگءِ کساس کم اَت ایرانءَ، اے هبرءَ من سی ءُ سی ءُ پنچ سال پیسَرگی هبرءَ گوَشگءَ آں ۔منءَ زبان دوست بُوتگ۔ وتی ہائی اسکولءِ دورءَ چنچوک زبان من ہیل کُرت کُتگ ۔وھدے گوں فیزیک، ریاضی، شیمی (کیمسٹری) ءُ ھما مضمون کہ آیانی بابتءَ من اینچو نہ زانتگ من انگلیسی، فرانسیسی، لاتینی، یونانی ءُ آلمانی ءِ نیمگ ءَ شُتاں ءُ دُرست ہائی اسکولءَ ونت اَنت ءُ پہ نوکیںمکابلہےءَ تیار اتنت ءُ پہ نوکیں مکابلہےءِ وتءَ تیار کنگءَ اِتنت.
چونءُ کُجا تو فارسی ھیل کُرتگ؟
اسَلا من ھما وھدءَ ایرانءَ بُوتگاں پارسی ھم ھمودءَ در بُرتگ. دو ماہ بوُتگ ات من ایرانءَ اتکگ اتاں من ایرانءَ ھما مسیهی ادارہءَ گوں اتکگ اتاں ءُ اے ایرانی آشوبءِ دور اَت منی ھیالءَ اے نومبر 1978 بہ گر داں جنوری 1978 ھمے چِست ءُ ایرانی روچ اَت.
من پارسی دربرئگ ھما وھدءَ بندات کُت بلئے آشوبءُ ایندگہ آمریکنءُ دری مردمانی ھواریءَ مئے ٹولیءَ مارءَ ایران یل کنگ کپت گڑا ما پاکستانءَ شُتیں شش ماہ لاھورءَ داشت۔
ھما وھدءَ آیاں منءَ گوَشت کہ پارسیءِ جاہءَ من اردوءَ در بہ براں ءُ ھیل بہ کن آں ءُ ھما ربیدگءَ بہ پہماں کہ تو انّوں ھمدائے بلئے من وتءَ گوَشت کہ منءَ ھُبّ نیست ءُ من اردوءَ ھیل نہ کن آں ءُ آیاں منّ اِت من پارسی ءِ در برئگ بندات کُت.
وھدے ما ایران ویل کُت گڑا من لہتیں ٹیپ ءُ کتاب زُرت ءُ پاکستانءَ پارسی دربرئگ بندات کُت پدءَ من سویڈءَ شُتاں ءُ اسٹوڈنٹ ویزا ءَ سرا تھران شھدربرجاہءَ لوٹ کُت داں ستمبر 1979 ءَ من ھمودءَ نودربر اتاں جنگءَ پد من ایرانءَ دو ھپتگ بوتاں ءُ پدءَ وتی ڈیھءَ اتکاں۔
تو اولی رندءَ ایرانءَ چوں شُت ئے ؟
اولی رند ءَ 1978 ءَ تاکچنڈ اِتاں کہ من شُتاں بلئے من انگت وھدءُ پاسءَ زانگءَ نہ آں ما کدی شُتاں ما اروپءَ چہ تُرکیهءَ شتیں ءُ چمودا منی ھیالءَ ما اکتوبر یا نومبرءِ گڑسرءَ ایرانءَ شُتیں بلئے رمس منءَ جْوانیءَ یات نہ اِنت.
اولی رندءَ تئو چنچو روچا ایرانءَ نشت اِت ءُ تئو چیا واتر کُت؟
جنوری ءِ بنداتءَ ایرانی آشوبءِ سوبءَ منءَ ایران یل کنگ کپت منی واستہ دگنیاءِ گرانتریں ساھتاں چہ یکّے اَت چیا کہ منی ھُبّءُ واھگ اَت من ایرانءَ بہ باں وھدے من ایران یل کُت دو سئے روچءَ داں من گریت آ وھدءَ من نوزدہ یا بیست سال ئیگ اتاں گڑا من بائیبلءَ ونت کہ چہ اولڈ ٹیسٹمنٹءَ نوشتگ اَت "ھُدا تئی آیگءُ روگ دوئیناں ھر وھدءَ چارگءَ اِنت"، من مار ات وھدے ھداءَ اے لوٹ اِتگ گڑا الّم روچے نہ روچے منءَ کاریت ادءَ اگاں بائیبل اولڈ ٹیسٹمنٹءِ کتاب ءَ بہ چارئے داں 121 سامءِ گُڈّءَ ہمیش اِنت.
اینچو زبانءُ گالوار کہ ایران اَست انت ایشانی تہءَ کُردش، تُرکشءُ گیلاکی ھوار اَنت تو بلوچی پرچیا در چِت؟
اے درست ھدا کار اَنت وھدے من پارسی در بُرت گڑا من سرھالے شوھازگءَ اتاں گڑا من مار اِت ءُ دیست کہ بازیں پولکار کارءَ اَنت، منی پٹءُ پولءِ زلورت انت۔ پدءَ من اوسیشیئن زبانے جارجیا اِنت زرباری روسءَ ھمائی زورگءِ جیڑ اِت.
من انچیں زبانےءِ شوھازءَ اتاں کہ آ پمن چینکس گران ءُ دلکش بیت اے گرانیں وشیّں کارے اَت کہ اے کارءِ واستہ منءَ روسی زبان زانگی اَت چیاکہ اوسیشیئن زبانءِ سرءَ چینکس کہ پٹءُ پول بوتگ اَت دْرست روسی آں روسی زبانءَ کُتگ ءُ من روسی نہ زانتگ اَت. اے موہ منءَ رندءَ رست منءَ وتی پی ایچ ڈی ءِ تھیسز زوت کنگی اَت ءُ من جنکءَ ھم بُوتگ اَت ھما وھدءَ گڑا من گیش دیم روگ نہ لوٹ اِت۔
گڑا منءَ اوسیشییئن زبان یل کنگ کپت روسی زبانءِ پیسرءَ ھیل کنگ ءُ پدءَ اے زبانءِ نیمگءَ روگ مزنیں وھدے درکار اَت منءَ انچیں زبانےءِ سرءَ کار کنگی اَت کہ انگلیسی منءَ کار دات بہ کنت ۔پرچیاکہ انگلیسی وانگ پمن چہ پارسیءَ آسان تِر اَت ۔ من ءَ یات اِنت وھدے من شش ماہءَ پاکستانءَ اتاں گڑا لہتیں مردماں منءَ گوَشت کہ زبانے اَست نام ئِے بلوچی اِنت ءُ پارسیءَ گوں نزّیکی کنت ءُ پاکستانءِ جاگہےءَ ایشیءَ گپ کن انت منءَ گوْشگ بوت کہ من اے زبانءَ بہ چاراں بلکیں منءَ دوست بُوت من ھمے راہ گپت ءُ پاکستانءَ شُتاں کہ بلوچیءَ در بہ براں۔
بلوچ ترا وتی دز گپتیں گھار گوَشنت، اے سیادی تئیءُ بلوچانی نیامءَ چوں پیداک بُوت؟
سی ئیں سالانی تہءَ منی پٹءُ پول کدی ھم سرجمءَ بلوچیءِ سرءَ نہ بُوتگ اَنت۔اگاں من اے بہ کُتیں گڑا من گیشتر بلوچی در بُرتگ اَت ءُ گیشتر نبشتانک نبشتہ کُتگ اَت ءُ شرتریں رنگےءَ بلوچی ہیل کُتگ اَت بلئے آ وھدءَ منی سئے چُک اتنت ءُ منی ماتءُ پِتاں ھم دگنیا یل کُت پدءَ منی لوگواجہ ھم چہ آرمینیاءَ سویڈءَ اتک۔ بلئے اے سالانی تہءَ من پارسی اپسالا شھدربرجاہءَ وانینگءَ اتاں۔اسل گپ ایش انت کہ وھدے من بلوچیءِ سرءَ پٹءُ پول بندات کُت من وتی سرجمیں وھد داتءُ ہمے وھدءِ تہءَ من گوں بلوچیءِ مردماں ھم رابتءِ تہءَ بُوتگوں من آ بیھال نہ کُتگ اَنت۔
من مُدام جھد کُتگ کہ گیشءَ چہ گیش بلوچانی گوما ھالءِ تہءَ بہ باں۔لہتیں میان اُستمانی پولکار است انت آوانءَ اے زبانءِتہءَ مزنیں ھُبّے اَست بلئے وتی زاتی نپانی سوبءَ اے کاراں کنگءَ نہ اَنت.
یک سوبے ایش اِنت تو پمیشکہ بلوچی زبان زُرت کہ اے ایندگہ ایرانی زبانانی پئیما بلوچی وانگ نہ بُوتگ اَت؟
هئو دگہ بازیں زبان است اَنت چوشکہ، لوری، بختیاریءُ تُرکمن۔ ترکمن انگت دری زبانی کٹمےءَ چہ سیادی داریت۔
آ کجام نامداریں پروفیسر ءُ مردم انت کہ تو آیانی گوما ایرانءَ کار کُتگ؟
سیءُ دو سیءُ سه سال ساری کہ من نودربرے بوتگ اَں ایرانءَ ، اودا نامدارئیں پروفیسر اسمائیل حکیم چہ پارسی لبزانکی شوبا تہران شاہدربر جاہ ءَ ، من نزان ءَ کہ زندگ انت یا مرتگ، آ رندا پدا کتابجاہءِ کارمستر بوت۔ آئیءَ منی سک کمک کتگ۔ نو وہد باز گوَستگ منءَ شر ہوش نہ کنت بلے الّم منءَ یاد انت عبدل حسنی زرین کوب کہ آئیءَ مارا اَروپی لبزانک وانینتگ۔ منءَ یات انت کہ من ٹو یونٹ کورسز درچتگ اَت دانکہ منءَ پارسی لبزانک ءِ وانگءَ چے گیشتر ارزانی بہ بیت۔
منءَ آئی ءِ کلاسءَ چے باز وشیں یاد است انت کہ یک رندے مارءَ پریزنٹیشن دئیگی ات اروپی لبزانکءِ سرا گڈا من ہمے زمانگءَ نوکی پارسی وانگءَاتوں، گڑا تبکءِ تہءَ کس زبانی پریزنٹیشنءِ دئیگءَ تیار نہ ات، من گوَشت کہ من دئیاں پریزنٹیشن۔ سرھال نیامی دورءِ لبزانک ات۔ اے لبز من دیستگ ات ساریءَ من گوشتگ ات کہ ایشی گالتوار چش بیت بلے ہمے روچءَ من ہمے لبزءِ گالتوار ھراب گَوشت ءُ سرجمیں کلاسءَ کندگے سرا زرت۔ اے ہما وشکندئیں سات اتنت تبکءِ تہءَ ، من انگت وتی نودربرانءَ گوشاں وہدے من ہمے سرھالءِ سرا گپ کن آں ۔
ترا وتی دگہ استادءُ پروفیسرانی چے دگہ یاد است؟
او منءَ دگہ چیزے یاد بیت کہ مزنیں حالءِ تہا چکاس بوتگ ات انت گڈا اچانگءَ ممطینءَ چکاس حال یل داتگ ءُ ڈنہ شُت، من بلے نہ زانتگ ات چو چیا، من رندا سرپد بوتگ اں کہ اے وڈ وت کن انت کہ نودربر کمو نقل بکن انت۔ وہدے ممطینءَ حال یل کتگ ات گڈا نودربراں پرچہ یکے دومیءَ داتگ یا حالءِ تہا چکّر جتءَ یکے دومیءَ سوال جست کت، داں کساس 20 منٹءَ رند ایمنی اتکگ ءُ ھال ءُ اھوال ھاموشیءَ کت۔ اے چیز منءَ سکّیں اجبیں چیزے اَت۔
سوشیولنگوسٹک دیمروی ءِ سرءَ تو بازیں کانفرنسءُ کاری ٹولی اڈّ داتگ ایرانءِ تہءِ کسانیں زبانانی سرءَ گیش زور بلوچی زبانءِ سرءَ بُوتگ تئی ھیالءَ بلوچی ایرانءِ تہءَ کجام جاگہءَ اِنت؟
بلوچی زبان انچیں سیمسرےءَ سر اِنت اودا شر ءُ تاوان دوئیں بوت کن اَنت۔ تاوان اے وڑا کہ بلوچانی کّرا زبان نبیسگی رنگءَ نہ انت، اگاں بلوچ چہ پاکستانی ءُ اومانی بلوچانی کمکءَ یکجاہ نہ بوت انت ءُ زبانءِ سرا کار اش نہ کت یا نبیسگی رنگءَ دیما نیارت گڑا زبان ءِ رکّینگ گران بیت۔
ہمے وڑا بلوچی زبان گار بیت داں دو سه پُشتءَ ۔ انو زبان ایرانی وانندگیں نوجوانانی کِرّا گار انت۔ بلوچ پشت پہ پشت گیش وانندگ بوان اَنت، ایران ءِ کوچگاں بگر، شاہدربرجاہ، میڈیا ءُ ٹیلیوژنءِ زبان پارسی اِنت۔
اے پئیم بیت کہ لہتیں سالانی تہءَ چک وتی کشءُ کّراں بلوچ ھبر کنءَ بلے اسکول ءُ ٹی وی کہ پارسیءَ انت گڈا زبان ھورءُ تور بیت بلّے کہ بلوچی کنگءِ جہد کن انت بلے ہمے رنگءَ کار گالانی
گڈ سر بس بلوچی بیت۔
پارسی گپ کنگ پہ نوکیں پدریچءَ ارزان اِنت پرچہ نوں چک پیداک بنت گڈا پارسی چہ بلوچیءَ گیشتر دوست دار انت.
ایران ءِ تہءَ اے وڑ بوتگ بلئے پاکستان ءَ چش نہ انت چیاکہ اودا وانگءُ زانگ کوچگانی تہا کمتر انت۔ اے راستے کہ سرکارءِ کمک پہ زبان ءِ دیمرئیءَ درکار انت ءُ بنگیجی تبکاں مادری زبان وانینگ بہ بیت۔
چو سامی انت کہ گوریچانءِ اروپ ءَ اِنت، اودا بلوچانی کسانیں آبادیءِ است سویڈءَ بلے آں وتی زبان ءَ وت رکینگءَ انت۔ اودءَ بلوچانی تمن است، گوگ ءُ پسءِ کارکن انت۔ وہدے ایشانی زھگ اسکولءَ شتگ انت گڈا اول سرا سویڈش وانینگ بوتگ انت۔ اے بلائیں جیڑھے بوتگ بلے نو باز کار کنگ بوگءَ انت اے جیڑہءِ سرا۔ بلے سویڈ ءِ کانود انچش اَنت کہ کسانیں زبانءَ دیمءَ آرگءِ واستہ کمک کنگءَ انت، نو سامی زبان اسکولانی تہءَ وانینگ بوگءَ انت۔
ناروِج ءِ مزنیں شہدربرجاہ آں سامی زبانءِ کورس کنگ بیت۔ ہمے دابا سامی زبان گار نہ انت ءُ مئے جْوان پہ شوک سامی زبانءِ سرا کار کنگءَ انت۔ آواں اوں سویڈش زبان دربرتگ۔
اے نہ انت کہ سامی زبانءِ دربرگ سویڈش زبانءِ یل کنگ انت، کسانیں زھگانی تہا اے گنجائش است آ دو یا سے زبان ھیل کُت کن انت۔ منی وتی زھگ باز زبان ھبر کن انت۔ آں دوئیں آرمینائی زان انت۔ منی لوگ واجہ وت آرمینی ئے ۔ منی زھگاں سویڈش چہ کسانیءَ دربرتگ۔ اسل ءَ آئیانی کِرّا اے گنجائش بوتگ کہ آ آرمانی ءُ سویڈش ھیل بہ کن انت۔ ھر زھگ ءِ تہءَ اے گنجائش است۔
اسل گپ اش انت یک زبان ءِ چاگردءِ تہءَ کارمرز نہ بیت گڈا زبانءِ کمک کنگ انت۔ من وتی چک وت کسانیءَ اسکول ءَ را نہ داتگ کہ آ وتی بلکءُ پیروکءِ کِرّا آرمینی دربہ بر انت۔ آ ھر وھدءَ ہمیشانی کرّا بوتگ انت ءُ زبان اش دربُرتگ ءُ رندا پدا پارسی دربُرتگ اش۔
مارا باز ایرانیانی گومءَ ھبر ءُ ھال است۔ منی دوئیں مستریں چک کہ آواں پارسی شر دربُرتگ۔ بلے آوانءَ بلوچیءِ ھچ دوستی نیست۔ بلوچی بہ نہ سہکتگ پرچہ کہ آں ھیال کن انت کہ بلوچیءَ مئے مات وتی نیمءَ برتگ ءُ مئے زمین ءِ سرا دری زبانے ءُ آ منّ اَنت کہ مئے مات بلوچی ءَ گیش دوست داریت۔
توَست: End of Monolingualism
